We współczesnych klasyfikacjach diagnostycznych osiowe objawy autyzmu stanowią trzy współwystępujące wymiary:
- zaburzenia rozwoju języka oraz komunikacji,
- trudności w funkcjonowaniu społecznym,
- a także ograniczone, stereotypowe zainteresowania i zachowania.
Objawy deficytów społecznych oraz trudności w komunikacji są trudne do jednoznacznego rozdzielenia. dlatego w najnowszej amerykańskiej klasyfikacji psychiatrycznej DSM-5 zaburzenia komunikacyjne i zaburzenia społeczne postrzegane są jako dysfunkcje w obrębie jednego wymiaru psychopatologicznego.
Wśród stereotypowych zachowań i zainteresowań wyróżnia się kilka rodzajów objawów –
- skrajnie nasilone dziwaczne zainteresowania,
- przywiązanie do nietypowych, niecelowych schematów zachowań,
- manieryzmy ruchowe,
- skupienie na częściach złożonych przedmiotów
Funkcjonowanie społeczne
Nieprawidłowości w tym zakresie mogą się ujawniać bardzo wcześnie, już u bardzo małych dzieci można dostrzec ograniczone zainteresowanie bodźcami społecznymi, w tym ludzką twarzą. Dzieci z autyzmem znacznie rzadziej i krócej przyglądają się ludziom, poświęcając więcej czasu przedmiotom. W miarę upływu czasu zainteresowanie interakcjami społecznymi wzrasta u dzieci z autyzmem, to nadal jest ono mniejsze niż u ich rówieśników. Ze specyfiką obserwowania ludzkiej twarzy wiążą się prawdopodobnie problemy z odczytywaniem emocji. Okazuje się też, że nawet jeśli dzieci z ASD potrafią odczytywać emocje to potem nie wykorzystują tej umiejętności spontanicznie w celu zinterpretowania czyjegoś zachowania.
Jednym z charakterystycznych objawów ASD jest zaburzony kontakt wzrokowy, jednak ich nasilenie może być różne u poszczególnych osób i w różnych sytuacjach. Warto również podkreślić, że sama niska częstotliwość nawiązywania kontaktu wzrokowego nie jest wiarygodnym wczesnym wskaźnikiem autyzmu i nie pozwala na trafne przewidywanie przebiegu dalszego rozwoju dziecka. Tu z pomocą przychodzi analiza złożonych zachowań komunikacyjnych, na przykład łączenia kontaktu wzrokowego ze wskazywaniem, wokalizacją albo mówieniem do kogoś.
Bardzo ważna jest świadomość, że osoby będące w spektrum autyzmu potrzebują bliskich związków, mają poczucie osamotnienia i cierpią z tego powodu. W przeszłości sądzono, że osoby te dążą do samotności, jednak już dawno obalono ten mit. Trudność osób w spektrum autyzmu polega na braku umiejętności potrzebnych do tworzenia satysfakcjonujących związków niż na braku potrzeby ich posiadania.
Zaburzenia komunikacji
W tym obszarze głównym problemem, zwykle we wczesnym dzieciństwie, jest opóźniony rozwój mowy. Ale też między innymi jest to trudność w posługiwaniu się symbolami – gestami, słowami, przedmiotami w zabawie, symbolizującymi inne obiekty. Na późniejszych etapach deficyty dotyczą zarówno werbalnych jak i niewerbalnych zachowań służących komunikacji – gesty, intonację, melodię, rytm wypowiedzi, ekspresję mimiczną, postawę ciała – wszystko, co decyduje o efektywnym komunikowaniu się.
Ograniczone wzorce zachowania, aktywności i zainteresowań
U osób z ASD zauważa się wiele ograniczonych, nieelastycznych wzorców zachowania, którym towarzyszyć mogą m.in. pragnienie niezmienności otoczenia, negatywne reakcje na zmiany oraz wąski zakres zainteresowań. Ograniczone wzorce zachowania zmieniają się na przestrzeni rozwoju. W dzieciństwie pojawiają się jako rutynowe zachowania w określonych sytuacjach, powtarzanie schematów ruchowych (np. kiwanie się, kręcenie, kołysanie), a także podczas zabawy.
U starszych dzieci będą to np. powtarzanie zachowania polegającego na np. rozrzucaniu rzeczy i zbieraniu ich, wielokrotnym burzeniu wieży z klocków. Nie wiadomo jak dotąd jakie konkretnie mechanizmy stoją za występowaniem ograniczonych wzorców zachowania u osób z ASD.
Źródło: Pisula E. Od badań mózgu do praktyki psychologicznej. Sopot, 2012.
