Okres niemowlęctwa oraz dzieciństwa charakteryzuje się dynamicznie przebiegającymi zmianami. Tuż po urodzeniu dziecka każda matka z niecierpliwością pragnie je zobaczyć, aby stwierdzić czy jest ono zdrowe. Istnieje cały zespół objawów znanych pediatrom (a często nie zauważanych przez rodziców), które sygnalizują, że rozwój dziecka będzie przebiegał z opóźnieniem lub nieprawidłowo. Dlatego bardzo ważne jest badanie dziecka nie tylko zaraz po urodzeniu, ale także po 3 tygodniach, kiedy objawy zaburzeń jego rozwoju stają się wyraźniejsze.
Niektóre wcześnie rozpoznane zaburzenia, zwłaszcza nieprawidłowości w zakresie rozwoju ruchowego, poddane zabiegom fizjoterapeutycznym ulegają całkowitemu wyrównaniu. Nieprawidłowości rozwoju psychomotorycznego uwidaczniają się później w miarę postępującego rozwoju dziecka, podczas kiedy matka zauważa, że dziecko nie wykonuje czynności takich jak jego rówieśnicy lub nie interesuje się otoczeniem w sposób dostateczny. Wcześniactwo, ciężkie choroby matki w ciąży, choroby dziecka w pierwszych miesiącach życia mogą spowodować, że rozwój jego będzie wolniejszy
Matka jest ważnym obserwatorem swojego dziecka i niejednokrotnie wydaje się jej, że zachowuje się ono dziwnie, czy inaczej od rówieśników. Są niemowlęta spokojne i bardzo żywe, sypiające dobrze i płaczące w nocy, jedzące i bez apetytu – wszystkie one mimo tych różnic najczęściej w miarę postępowania procesu dojrzewania wyrastają na zdrowe, prawidłowo rozwinięte dzieci.
Ocena prawidłowości rozwoju dziecka, a zwłaszcza wyrażenie opinii, co do jego przyszłego potencjału intelektualnego oraz rozwoju fizycznego jest bardzo trudne. Kamienie milowe stanowią podstawę do prowadzenia obserwacji i monitorowania rozwoju dziecka w kolejnych latach.
Rozwój społeczny
Okres wczesnego dzieciństwa (od urodzenia do 3 r.ż.) to czas różnorodnych i fundamentalnych zmian zachodzących w każdej ze sfer funkcjonowania człowieka. Jest to etap pierwszych doświadczeń zachodzących w kontakcie z otaczającym światem, który staje się podwalinami nawiązywania relacji społecznych. W niewielu kolejnych okresach rozwoju człowiek rozwija się tak dynamicznie we wszystkich równocześnie obszarach jak okresie wczesnego dzieciństwa. Zachodzą w nim zmiany:
Rozwój poznawczy
W pierwszym roku życia aktywność poznawcza dziecka to przede wszystkim dowolna eksploracja. Małe dziecko poznaje świat poprzez oglądanie, dotykanie, lizanie. W późniejszym okresie zaczyna naśladować czynności innych osób, bawiąc się przedmiotami, które znajdują się w jego otoczeniu.
Pod koniec pierwszego roku życia, dzięki wcześniejszym zabawom z dorosłym i bacznej obserwacji otoczenia, zaczyna używać różnych przedmiotów w sposób specyficzny, tzn. zgodnie z ich funkcją. Dziecko zaczyna turlać piłkę, wkładać klocki do pojemnika, próbować układać klocki jeden na drugim. Rączki dziecka w tym etapie stają się na tyle sprawne, że potrafi już, trzymając dwa klocki w jednej ręce, drugą chwycić trzeci. Naśladując dorosłego zaczyna próbować „rysować” – wodzić kredką po papierze.
W drugim i trzecim roku życia dziecko doskonali umiejętności lokomocyjne, doskonali chodzenie, bieganie, próbuje skakać, a także wykazuje zdolności do manipulacji przedmiotami, tj. rysuje, układa wieże z klocków oraz posługuje się sztućcami. Zaczyna również poznawać funkcje przedmiotów dowiaduje się, do czego służą i jak ich używać. Naśladuje we wszystkim dorosłych- zaczyna „mieszać łyżką w garnku” czy „malować się” przed lustrem tak jak mama. Dąży do uzyskania określonego efektu swoich działań. Wzrastające możliwości manipulacji oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej umożliwiają dziecku budowanie wież z klocków, lepienie z plasteliny czy też dopasowywanie przedmiotów do otworów.
W połowie trzeciego roku życia dziecko potrafi na ogół zbudować trójwymiarowe budowle z klocków, a w jego rysunkach pojawiają się koła i inne elementy świadczące o zamiarze narysowania konkretnego przedmiotu lub jakiejś sytuacji. Dziecko zapytane co narysowało, odpowiada adekwatnie („to jest mama, gotuje obiad, tata przyszedł, tam jest pies…”). Coraz większa sprawność manualna pozwala również dziecku zacząć samodzielnie jeść, posługując się łyżką lub widelcem.
W ciągu pierwszych trzech lat życia dziecko przeistacza się z istoty wyrażającej swoje potrzeby za pomocą nieartykułowanych dźwięków w istotę dość sprawnie komunikującą się za pomocą mowy. W tym krótkim, z punktu widzenia całości życia człowieka okresie zachodzi większość procesów rozwoju mowy niezbędnych do werbalnego porozumiewania się z innymi ludźmi. Wraz z postępem w rozwoju fizycznym (motoryki małej i dużej) dziecko zaczyna bawić się tematycznie- wykonując różnego rodzaju czynności domowe. W tym okresie nie odróżnia ono jeszcze sytuacji rzeczywistej od sytuacji zabawy. Zabawa „na niby” stanie się najważniejszą aktywnością w kolejnym okresie. Jest ona główną aktywnością dziecka aż do wieku szkolnego, kiedy to zacznie zdobywać wiedzę i umiejętności w inny sposób. Początkowo zabawa dziecka ma głównie na celu poznanie przedmiotów i ich właściwości. Dziecko potrząsa zabawkami, wkłada przedmioty do pojemników, przenosi klocki z miejsca na miejsce, ciągnie za sobą zabawki, popycha, itp. Najważniejsze jest dokładne zapoznanie się z tym, jaki to przedmiot, jak on wygląda, pachnie, smakuje, jaki ma kolor, kształt i co się z nim dzieje podczas różnych czynności (np. ściskania oraz rzucania). Ważne jest dokładne poznanie fizycznych cech przedmiotów i otoczenia. Wielokrotne bawienie się w ten sposób jakimś przedmiotem i obserwowanie innych doprowadzi do tego, że dziecko będzie wiedziało, jaki to przedmiot, jak się nazywa i do czego służy.
Po okresie poznawania cech fizycznych przedmiotów dziecko zaczyna interesować się ich funkcją (tym, co można z nimi zrobić). Wszystkie zabawy służą osiąganiu coraz większej sprawności fizycznej i, przede wszystkim, intelektualnej. Mają też znaczenie w budowaniu się poczucia własnej wartości i odwagi w podejmowaniu nowych wyzwań. Konsekwencje rozwoju w pierwszym roku życia dla funkcjonowania poznawczego przejawiają się głównie w nastawieniu i zdolności do eksploracji, tj. chęci poznawania świata i odwagi w jej realizowaniu.
Rozwój motoryki dużej
Postępujące w niemowlęctwie kompetencje fizyczne (lokomocja, manipulacja) także stanowią podwaliny rozwoju poznawczego. W pierwszym roku życia niemowlę przechodzi z pozycji leżącej do przewracania się wokół swojej osi oraz podpierania na rękach i kolanach, aby ostatecznie przejść do pozycji siedzącej i podciągnąć się do pozycji stojącej. Zgodnie z wytycznymi Back to Sleep niemowlęta muszą mieć bezpieczną i dostosowaną do wieku możliwość poleżenia na brzuchu, co pozwala na osiągnięcie tych ważnych i swoistych dla pozycji na brzuchu umiejętności z zakresu kamieni milowych.
Podciąganie się do pozycji stojącej jest umiejętnością, którą niemowlę musi osiągnąć, zanim wykona swoje pierwsze kroki. Ostatecznym celem tej fazy rozwoju jest wykształcenie umiejętności pozwalających na niezależne poruszanie się i swobodne używanie rąk do badania, manipulowania oraz uczenia się otoczenia.
Rozwój ruchowy w kolejnych latach życia polega na doskonaleniu równowagi, koordynacji, szybkości i siły. Chód rocznego dziecka odbywa się na szerokiej podstawie i na nieco zgiętych nogach, a następnie przekształca się w chód płynny, w pozycji wyprostowanej i na wąskiej podstawie. Pozycja ramion zmienia się z lekko uniesionej i odwiedzionej, mającej na celu utrzymanie równowagi, w zupełnie odwrotną, w miarę jak chód przybiera charakter typowy dla osoby dorosłej, co następuje do wieku 3 lat. Podobnie krótko po uzyskaniu umiejętności chodzenia przez dziecko kształtuje się zdolność do biegania, które rozpoczyna się od formy tylko przypominającej tę czynność, wykonywanej na usztywnionych nogach, aby przekształcić się w dobrze skoordynowane ruchy, które do wieku 18 miesięcy zaczynają obejmować również szybką zmianę kierunku oraz prędkości biegu.
Jednoczesne posługiwanie się obiema rękami i nogami pojawia się dopiero wtedy, gdy wykształci się umiejętność niezależnego użycia każdej kończyny z osobna. W wieku 2 lat dziecko potrafi kopać piłkę, podskakiwać na dwóch nogach oraz rzucać dużą piłką znad głowy. Kamienie milowe w kolejnych latach życia odzwierciedlają postęp dokonujący się w zakresie czasu trwania, liczby powtórzeń oraz przestrzeni, na jakiej dziecko może wykonać pomyślnie każde zadanie. Do czasu rozpoczęcia nauki w szkole jest ono w stanie wykonywać jednocześnie liczne złożone zadania motoryczne (takie jak pedałowanie, utrzymanie równowagi oraz kierowanie podczas jazdy na rowerze).
Rozwój motoryki małej
Ruchy precyzyjne są potrzebne człowiekowi do wykonywania zadań związanych z samodzielnym radzeniem sobie, zabawą i pracą. Gdy ogólne zdolności ruchowe osiągnęły już taki stopień rozwoju, że niemowlę jest bardziej stabilne w pozycji wyprostowanej i może ją łatwo przyjmować, ręce stają się wolne i służą do prowadzenia bardziej celowego badania otoczenia. Tuż po urodzeniu niemowlęta nie korzystają z rąk do wykonywania jakichkolwiek czynności zdecydowanie świadomych. Otwierają i zamykają dłoń w odpowiedzi na dotyk i inne bodźce, ale poza tym ruchy są zdominowane przez prymitywny odruch chwytny. Z tego powodu niemowlęta przez pierwsze 3 miesiące życia bardziej „kontaktują się” z przedmiotami wzrokowo niż za pomocą rąk, fiksując wzrok na twarzach i przedmiotach, a następnie podążając za nimi wzrokiem. Stopniowo zaczynają niezgrabnie sięgać rękami i zbliżają je do siebie. W miarę jak prymitywne odruchy zanikają, niemowlęta zaczynają świadomie łapać przedmioty, najpierw używając całej dłoni ustawianej stroną łokciową (w wieku 5 miesięcy), a następnie korzystają głównie ze strony promieniowej (w wieku 7 miesięcy). W tym samym czasie niemowlęta uczą się świadomie wypuszczać przedmioty z ręki. Wobec silnego odruchu chwytnego przedmioty trzeba siłą wyjmować z ich ręki lub dziecko upuszcza je nieświadomie. Świadome wypuszczanie przedmiotu z ręki spotyka się u niemowlęcia dopiero wtedy, gdy nauczyło się już przekładać przedmioty z ręki do ręki, początkowo używając ust jako fazy pośredniej (w wieku 5 miesięcy), a następnie bezpośrednio (w wieku 6 miesięcy).
Między 6 a 12 miesiącem życia chwyt rozwija się w kierunku umożliwiającym dziecku łapanie przedmiotów o różnych kształtach i rozmiarach. W wieku 8 miesięcy kciuk jest coraz bardziej wykorzystywany do chwytania przedmiotów z użyciem wszystkich czterech palców przeciwstawnych (chwyt nożycowy), aby w wieku 9 miesięcy ograniczyć się ostatecznie tylko do 2 palców i kciuka (chwyt promieniowo-palcowy). Chwyt pensetowy pojawia się wówczas, gdy dochodzi do hamowania palców od III do V oraz jednoczesnego niewielkiego ruchu wyprostnego i odwrócenia nadgarstka. Świadome wypuszczanie przedmiotów z dłoni jest początkowo niezgrane z wyprostem wszystkich palców. Do wieku 10 miesięcy niemowlęta potrafią upuszczać klocek do pojemnika lub przedmioty na podłogę. Poczucie stałości przedmiotu wzmacnia potrzebę ciągłego ćwiczenia tej umiejętności. Rozwija się kontrola nad mięśniami głębokimi ręki, co pozwala na wykonywanie niezależnego ruchu palca wskazującego i od tego momentu niemowlęta zaczynają wkładać palce do małych otworów, aby je badać. Do wieku 12 miesięcy większości dzieci sprawia przyjemność ciągłe wkładanie przedmiotów do pojemnika i ich wyrzucanie. Używając wykształconego chwytu pensetowego (chwyt obcęgowy) potrafią podnosić małe kawałki pożywienia i wkładać je do ust. Gdy dzieci rozpoczynają drugi rok życia, ich biegłość w sięganiu, chwytaniu oraz uwalnianiu przedmiotów pozwala na rozpoczęcie posługiwania się przedmiotami jako narzędziami.
Literatura
Natalia Habik Tatarowska
fizjoterapeuta, terapeuta integracji sensorycznej
Copyright 2022 © Centrum Diagnozy i Terapii ENGRAM | Designed by Designum.pl
Używamy plików cookie, aby zapewnić najlepszą jakość korzystania z Internetu. Wyrażając zgodę, zgadzasz się na używanie plików cookie zgodnie z naszą polityką plików cookie.
Gdy odwiedzasz dowolną stronę internetową, może ona przechowywać lub pobierać informacje w Twojej przeglądarce, głównie w postaci plików cookie. Kontroluj swoje osobiste usługi plików cookie tutaj.
