Na przestrzeni ostatnich kilku lat dość często słyszy się pytania dotyczące podłoża coraz częściej rozpoznawanych u dzieci zaburzeń rozwojowych. Wielu Rodziców próbuje na co dzień radzić sobie z trudnościami w samoregulacji swoich pociech, zaburzeniami w koncentracji uwagi, wybuchami agresji, wybiórczością pokarmową, zaburzeniami emocjonalnymi, i wieloma innymi. Ich geneza może być bardzo różna i nie chcemy w żaden sposób spłycać tematu, sprowadzając wszystkie te trudności do jednego mianownika, ale faktem jest, że u wielu dzieci z wyżej opisanymi objawami rozpoznaje się zaburzenia integracji sensorycznej. Rodzice dzieciaków z różnego typu trudnościami poszukują sposobów, metody, która ułatwi im funkcjonowanie, korzystnie wpłynie na rozwój, zniweluje występujące zaburzenia, poprawi jakość życia. Jedną z takich metod jest terapia integracji sensorycznej. Przygotowaliśmy dla was dość obszerny wpis – wiemy, że wymaga czasu na jego dokładne przeanalizowanie, ale mamy nadzieję, że wielu z was poszerzy wiedzę o dziecięcym rozwoju oraz wyjaśni możliwe podłoże występujacych trudności.
Co to jest integracja sensoryczna?
Koncepcja integracji sensorycznej pozwala na zrozumienie relacji pomiędzy mózgiem a zachowaniem i nawiązuje do osiągnięć neuronauki. Według takiego podejścia, nasz sposób odbioru bodźców płynących z otoczenia opiera się na trzech głównych zmysłach, tj. równowaga, dotyk i propriocepcja, czyli tzw. czucie głębokie., zmysł kinestetyczny. Układy te, wraz ze wzrokiem i słuchem stanowią fundamenty rozwoju złożonych funkcji tworząc pierwszy poziom integracji sensorycznej.
Integracja sensoryczna jest to proces, dzięki któremu mózg przyjmuje, segreguje, rozpoznaje i przetwarza informacje pochodzące z układów sensorycznych, by odpowiedzieć na nie reakcją ruchową. Jest to proces związany z organizowaniem i porządkowaniem bodźców docierających do ośrodkowego układu nerwowego, które pochodzą z różnych receptorów i których efektem jest działanie celowe. Zintegrowanie funkcjonowania układów sensorycznych wpływa na strukturę zamierzonego jak i kontrolowanego ruchu. Dzięki tak wielce wyspecjalizowanemu systemowi integracji sensorycznej polepszeniu ulega funkcjonowanie koordynacji motorycznej, jakość, szybkość i płynność ruchu.
Jak kształtuje się proces integracji sensorycznej?
Prawidłowy proces integracji sensorycznej przebiega według 4 okresów rozwojowych.
- Pierwszy okres jest to etap od okresu narodzin, przez pierwszych kilka miesięcy życia do 1 roku. Charakteryzuje się on w głównej mierze rozwojem zdobywania zdolności do przetwarzania bodźców sensorycznych. W tym okresie następuje integracja bodźców przedsionkowych jak i proprioceptywnych, które umożliwiają dziecku prawidłową koordynację ruchów gałek ocznych, utrzymanie postawy ciała. Wpływają również na rozwój prawidłowego napięcia mięśniowego, równowagi i poczucia bezpieczeństwa grawitacyjnego. W tym etapie poprzez wspólną pracę systemu przedsionkowego, układu wzrokowego i prawidłowego napięcia mięśni szyi, kształtują się fundamenty do przyszłej percepcji wzrokowej. Umożliwia ona utrzymanie stabilnego pola widzenia w pozycji zarówno statycznej jak i Występowanie zaburzeń w pierwszym poziomie przetwarzania wrażeń płynących z układu sensorycznego może przyczyniać się do występowania trudności, z którymi przyjdzie się zmierzyć dziecku podczas nauki w szkole. Do takich trudności można zaliczyć występowania zaburzenia napięcia mięśni w poszczególnych częściach ciała oraz wokół stawów. Kontrolowana umiejętność zmiany napięcia mięśni jest potrzebna do wykonywania ruchów precyzyjnych motoryki małej. Innym zaburzeniem, na które należy zwrócić uwagę jest występowanie trudności w kontrolowanym podążaniu wzrokiem wzdłuż linii tekstu, co przyczynia się do problemów w czytaniu i pisaniu.
- Drugi poziom integracji sensomotorycznej jest to okres od pierwszego do drugiego roku życia dziecka. Charakteryzuje się on intensywnym rozwojem zdolności motorycznych, które związane są z osiąganiem wyższych pozycji tj. etapu siadania, czworakowania i stania. Dzięki współdziałania w funkcjonowaniu systemów przedsionkowego, proprioceptywnego i wzrokowego dziecko może lepiej postrzegać otaczającą go przestrzeń. Stanowi to podstawę rozwoju percepcji przestrzeni. Zróżnicowane funkcjonowanie umiejętności ruchowych i wrażeń somatosensorycznych, umożliwiają prawidłowy rozwój percepcji własnego ciała. W momencie kiedy tworzona w mózgu dziecka mapa ciała (posiadająca informacje o częściach ciała i wzajemnych relacjach między nimi) jest nieprawidłowa, to tym samym niemożliwe jest planowanie chociażby prostych ruchów. Przyczynia się to do występowania kłopotów z planowaniem, wykonywaniem działań, które wymagają współpracy i zaangażowania dwóch rąk. W efekcie tego mogą pojawić się trudności w wykonywaniu czynności dnia codziennego, tj. manipulacja zabawkami, zapinanie guzików, czy też wiązanie sznurowadeł. Prawidłowa integracja wrażeń płynących z układu dotykowego, przedsionkowego i proprioceptywnego sprawia, że dziecko powoli nabywa umiejętności do planowania nowych ruchów czyli praksji. W momencie osiągnięcia prawidłowo funkcjonującej praksji, dziecko nie będzie miało trudności z precyzyjnym wykonywaniem czynności manualnych, które są związane z nauką pisania, czy też rysowania.
- Trzeci etap integracji sensomotorycznej zawiera się w przedziale wiekowym od trzeciego do piątego roku życia. Charakteryzuje się on dalszym rozwojem zdolności i umiejętności do prawidłowego wykonywania złożonych i skomplikowanych ruchów, tj. koordynacja wzrokowo- ruchowa. W tym etapie dochodzi do doskonalenia celowej aktywności ruchowej, lateralizacji stron ciała, praksji, dominacji poszczególnych stron ciała, doskonalenia funkcji mowy i języka.
- Natomiast czwarty poziom integracji sensomotorycznej jest to tzw. okres osiągnięcia gotowości szkolnej, czyli szósty/ siódmy rok życia. Wcześniej osiągnięte poziomy integracji czynności sensorycznych sprawiają, że dziecko jest gotowe do podjęcia nauki w szkole. Jednakże odbywa się to dzięki posiadaniu umiejętności odgrywających znaczące role, tj. myślenie abstrakcyjne jak i przyczynowo- skutkowe, umiejętność kontroli aktywności, adekwatnej koncentracji uwagi, samokontroli i samoświadomości. Powyżej wymienione umiejętności będą doskonalone jeszcze w kolejnych latach życia.
Jak wyglądają i na czym polegają zaburzenia regulacji procesów sensorycznych u dzieci?
Dzieci z występującymi zaburzeniami regulacji procesów sensorycznych dzielone są na dwie grupy. Pierwsza to dzieci, które pomimo dorastania w środowisku bogatym w cały repertuar bodźców sensorycznych, wpływających na stymulację rozwoju mózgu mają problemy z organizacją wrażeń recepcyjnych. W takiej grupie z niewyjaśnionych często przyczyn dochodzi do dezintegracji odbieranych bodźców. Druga grupa to dzieci z objawami dezintegracji sensorycznej, które często przebywają albo w zbyt ubogim w bodźce stymulujące środowisku, albo znowu otrzymują ich zbyt wiele. Dlatego też wyróżnia się kilka rodzajów zaburzeń przetwarzania regulacji procesów sensorycznych, tj.: nadmierna reaktywność (wrażliwość) na bodźce sensoryczne, niedostateczna reaktywność na bodźce sensoryczne i osłabione umiejętności ruchowe.
- Nadmierna reaktywność najczęściej objawia się często nieadekwatną reakcją emocjonalną i ruchową na pojawiający się bodziec sensoryczny. W wyniku trudności selekcji bodźców dziecko zaczyna być pobudzone, rozdrażnione, agresywne, może mieć trudności z koncentracją uwagi, co negatywnie wpłynie na proces uczenia się oraz nawiązywanie relacji społecznych. Nadwrażliwość występująca w obrębie układu dotykowego może objawiać się nadmierną obronnością dotykową. Charakteryzująca się zachowaniem, które polega w głównej mierze na dążeniu do ucieczki od niechcianego i zagrażającego bodźca. Występowanie tak nadmiernej reakcji na neutralny bodziec dotykowy może współwystępować w połączeniu z nadpobudliwością psychoruchową jak i zaburzeniami koncentracji uwagi. Dziecko z objawami obronności dotykowej często unika określonych przedmiotów, tj. zbyt ciasnych, szorstkich ubrań. Charakteryzuje się również wybiórczością jedzenia, np. w postaci jedzenia zbyt twardych lub też jedynie miękkich pokarmów, może nie lubić również mycia twarzy, głowy, czy też obcinania paznokci. Występowanie nadwrażliwości w obrębie układu przedsionkowego objawiać się może pod dwoma postaciami, tj. niepewności grawitacyjnej i nietolerancji ruchu. Dziecko z objawami niepewności grawitacyjnej odczuwa często bardzo silny lęk przed oderwaniem nóg od podłoża, jak również przed upadkiem. Dziecko takie boi się wysokości, nie lubi przewrotów, turlania się. Występowanie lęku i napięcia, związanymi z tymi sytuacjami mogą blokować aktywność motoryczną dziecka. Nie chce uczestniczyć w zabawach z innymi dziećmi na placu zabaw. Pojawienie się tak odczuwalnego lęku predysponuje do występowania nadmiernych reakcji emocjonalnych, tj. niechęci do zmian, silnych, jak i niekontrolowanych wybuchów agresji.
- Drugi rodzaj dysfunkcji występujący w obrębie układu przedsionkowego to nietolerancja ruchu. Dziecko takie odczuwa duży dyskomfort podczas trwania szybkich, nagłych ruchów, przy kręceniu się na karuzeli. Często cierpi na chorobę lokomocyjną. Występowaniu nietolerancji ruchu towarzyszyć mogą również silne reakcje emocjonalne jak i objawy płynące z układu wegetatywnego takie jak nagłe zblednięcie, nadmierne pocenie się, czy też mdłości. Pojawienie się niepewności grawitacyjnej jak i nietolerancji ruchu zazwyczaj nie wpływają bezpośrednio na naukę szkolną, mogą mieć również duży wpływ na funkcjonowanie emocjonalne i zachowanie dziecka oraz jego kontakty z innymi rówieśnikami. Natomiast, jeżeli nadwrażliwość dotyka pozostałych układów zmysłów, tj. smaku, węchu, wzroku, słuchu wówczas wtedy dziecko może nadmiernie reagować np. na głośne dźwięki objawiające się zatykaniem uszy, trudnościami w koncentracji w hałaśliwym pomieszczeniu. Dziecko w przypadku występowania nadwrażliwości płynącej z układu wzroku będzie mrużyć oczy przy jasnym świetle, a przy nadwrażliwości węchowej nie będzie tolerować pewnych zapachów, smaków, potraw.
- W przypadku dzieci z występującą niedostateczną reaktywnością na bodźce sensoryczne układ nerwowy ma trudności z rejestracją, lub też z rozpoznawaniem płynących informacji z receptorów. W efekcie może się to wiązać z występowaniem stereotypowych zachowań, jaki i zaburzeń motorycznych, trudności w nauce czytania, pisania, czy też opóźnionym rozwojem mowy. Do tej grupy mogą również należeć dzieci nie poszukujące bodźców sensorycznych, w wyniku czego najczęściej są one mało aktywne, powolne i statyczne. Jeżeli zaburzenia przetwarzania bodźców dotyczą układu dotykowego, objawiają się wówczas w postaci braku umiejętności precyzyjnego rozróżniania i lokalizacji działania bodźca dotykowego. Dziecko takie ma trudności z rozróżnieniem cech kształtów trzymanego przedmiotu bez współpracy z układem wzroku. Również nie potrafi zlokalizować w jaką część ciała zostało dotknięte. Co w efekcie może wpływać na niedostateczną świadomość ciała i co za tym idzie występowanie zaburzeń w obrębie małej jak i dużej motoryki, czy też orientacji wobec otaczającej przestrzeni. Cechy te mogą mieć istotne znaczenie w całym procesie uczenia. Natomiast jeżeli zaburzenia przetwarzania i integrowania bodźca sensorycznego będą dotyczyć całego kompleksu układu przedsionkowo-proprioceptywnego wówczas wtedy mogą przejawiać się w postaci niezintegrowanych odruchów tonicznych, zaburzeń prawidłowej regulacji napięcia mięśniowego, osłabieniem odruchów równowagi, obronnych jak i ruchów gałek ocznych.
Jakie efekty pozwala uzyskać terapia metodą Integracji Sensorycznej?
Wpływa na poprawę zdolności motorycznych, usprawnia komunikację, organizację jak i poprawę funkcji poznawczych, warunkujących efektywność uczenia się. Dzieci, dzięki przeprowadzonej terapii stają się pewniejsze siebie, w prostszy sposób są w stanie sygnalizować swoje potrzeby i wymagania, wykazują się większą otwartością na zachodzące zmiany oraz co najważniejsze łatwiej i szybciej się uczą. Ćwiczenia wykorzystywane w terapii stymulują rozwój i wspomagają koordynację wzrokowo-słuchową. Wpływają w znacznej mierze na redukcję nadmiernej pobudliwości psychoruchowej u dzieci. Metoda SI przynosi oczekiwane rezultaty u dzieci z występującymi całościowymi zaburzeniami rozwojowymi.
Natalia Habik – Tatarowska,
fizjoterapeuta, terapeuta integracji sensorycznej
Piśmiennictwo:
- Allon M., Heydt K., Integracja sensoryczna, Poznań, Wydawnictwo Towarzystwo Pomocy Głuchoniewidomym, 2003
- Ayers J., Sensory integration and Child, Western Psychological Services, Los Angeles, 1991
- Grzybowska E., Metoda integracji sensorycznej- nowy kierunek w usprawnianiu dzieci z dysfunkcjami mózgu, [w:] Współczesne tendencje w rehabilitacji, red. Mazanek E., Tomasik E., Warszawa, Wydawnictwo Żak, 1998
- Karga M., Podstawowe zasady obserwacji i terapii zaburzeń integracji sensorycznej u małego dziecka, [w:]: Wczesna interwencja i wspomaganie rozwoju małego dziecka, red. Cytowska B., Winczura B., Kraków, Oficyna Wydawnicza Impuls, 2006
- Jodzis D., Dysfunkcje integracji sensorycznej a sprawność językowa dzieci w młodszym wieku szkolnym, Gdańsk, Wydawnictwo Harmonia, 2013
- Maas V., Integracja sensomotoryczna a neuronauka. Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Społeczno- Ekonomicznej, 2007
